KOLË GJELOSHAJ HYSAJ
Ish-përgjegjës për rubrikën e kulturës në radion Jehona e shqipes
I. Hyrje e Përgjithshme
Synimi ynë është t’ju njohim me rolin e programit radiofonik në gjuhën shqipe Jehona e Shqipes, transmetuar nga Brukseli, për shqiptarët që jetojnë në Belgjikë dhe mediat dhe autoritetet belge, si dhe përfshirjen e Ydriz Bashës në gjirin e saj. Për refugjatët politikë, mundësia për t’u shprehur është thelbësore. Kjo shprehje kontribuon në formimin e një kulture dhe në ndërtimin e një imazhi, domethënë paraqitjen dhe përfaqësimin e popullsisë që përfaqëson në mjedisin që e pret. Jehona e Shqipes është një institucion që ka luajtur një rol të madh në përhapjen e kulturës dhe historisë politike të shqiptarëve. Është zëri i shqiptarëve në Belgjikë dhe edhe më tej.
Prandaj, na duket e rëndësishme të fillojmë me një histori të instalimit të shqipfolësve në Belgjikë, pastaj të paraqesim lindjen e programit radiofonik Jehona e Shqipes, për të përfunduar me rolin e Ydriz Bashës si aktivist i çështjes shqiptare.
II. “Albelgët” ose “Albelges”: ndërtimi i një identiteti – Shqiptarë në Belgjikë
Popullsia shqiptare që jeton në Belgjikë, edhe pse e pranishme prej më shumë se gjashtëdhjetë vjetësh, është studiuar pak në krahasim me popullsitë e tjera emigrante në Belgjikë[1]. Ne ju ofrojmë një histori të shkurtër të pranisë së tij në Belgjikë, nga mbërritja e tij deri në rënien e Murit të Berlinit. Kjo periudhë është ajo që na intereson më shumë për të kuptuar rëndësinë e lindjes së programit radiofonik shqiptar Jehona e Shqipes në vitin 1986 në Bruksel dhe veçanërisht ndikimin e aktivizmit të Ydriz Bashës për çështjen shqiptare, e cila është zhvilluar nëpërmjet aksioneve të ndryshme, duke përfshirë Jehona e Shqipes.
Belgjika mori kuptim konkret për shqiptarët në vitet 1960, gjatë të cilave disa mijëra prej tyre, kryesisht nga Shqipëria, u vendosën atje. Këtyre refugjatëve politikë, kundërshtarë të regjimit komunist në Tiranë, iu bashkuan në vitet 1960 shqiptarë nga Turqia, më pas në vitet 1970 dhe 1980 shqiptarë nga Jugosllavia. Rënia e Murit të Berlinit rezultoi me ardhjen masive të shqiptarëve në të njëjtën kohë nga Shqipëria dhe ish-Jugosllavia në territorin e Mbretërisë.
Në mënyrë shumë më konfidenciale, shqiptarët erdhën në Belgjikë që nga pjesa e parë e shekullit të 20-të, për të vazhduar studimet. Mes këtij numri, vlen të theksohen dy personalitete. Sipas rendit kronologjik, fillimisht do të mbajmë Faik Konicën. Ky intelektual, i cili jetonte në rue d’Albanie, në Bruksel, botoi në Bruksel revistën “Albania”, numri i parë i së cilës u botua më 25 mars 1897 në Bruksel. I dyti është Enver Hoxha, i cili punonte në Konsullatën e Shqipërisë në Bruksel dhe Antwerp më 1934, dhe u regjistrua në Fakultetin Juridik të Universitetit të Lirë të Brukselit (Université Libre de Bruxelles – ULB). Pas Luftës së Dytë Botërore, në mesin e komunitetit shqiptar mund të gjesh njerëz që kanë luajtur një rol kombëtar në Shqipëri para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, si politikani Feqiri Dinja apo edhe ushtarë të rangut të lartë si Muharrem Bajraktari dhe Preng Pervizi. Këta tre persona përforcojnë bazën e militantëve antikomunistë në Belgjikë. Më pas duhet të flasim për Ydriz Bashën. I lindur në Shqipëri, ai ishte në vitet 70-80 sekretar dhe zëdhënës i “Bashkimit të Nacionalistëve Shqiptarë” që u bë “Bashkimi i Shqiptarëve të Lirë”. Këto shoqata mblodhën shqiptarë të të gjitha bindjeve politike. Këto shoqata e lejuan atë të rriste ndërgjegjësimin në botën politike dhe mediatike belge dhe evropiane deri në rënien e komunizmit. Më pas filloi një karrierë politike në Shqipëri, duke qenë anëtar themelues i partisë Aleanca Demokratike.
Ardhja e parë e dukshme e shqiptarëve në Belgjikë ishte në mesin e viteve 1950. Gushti 1956 është në këtë kuptim një datë simbolike. Një numër i madh refugjatësh nga kampi i Gerovës (Gerovo -Kroaci) mbërrijnë me tren në stacionin e Andenne-Seilles[2] në jug të Belgjikës. Sipas dëshmive të personave që ishin pjesë e kësaj kolone, ata ishin rreth 400, të ndarë në tre vagona. Këta shqiptarë ishin kryesisht nga Shqipëria, të ikur nga viti 1945, më së shpeshti në vitin 1948 (data e mbylljes së kufijve ndërmjet Jugosllavisë dhe Shqipërisë) dhe deri në fillim të viteve 1950, atëherë kur regjimi komunist imponohet në të gjithë vendin dhe fillon reformat e para agrare të saj. Shqiptarët që mbërrijnë në Belgjikë më së shpeshti kanë ikur në Jugosllavi. Ata janë kryesisht nga rajonet malore dhe rurale të Shqipërisë veriore.
Imigrimi i personave me të njëjtin profil do të vazhdojë deri në fund të viteve ‘60. Në të vërtetë, disa ishin vendosur në kampe refugjatësh në Itali, gjë që do të shtyjë datën e mbërritjes së tyre në Belgjikë. Shumica dërrmuese e tyre do të njihen si refugjatë të OKB-së sipas kushteve të Konventës në lidhje me Statusin e Refugjatëve të miratuar në 1951 në Gjenevë.
Ata do të vendosen nga fundi i viteve 1950 në komunat e Brukselit në Schaerbeek[3] dhe kryesisht në Anderlecht ose edhe në periferi, më saktësisht në Neder-over-Hembeek. Këto lokacione do të mbeten konstante në fazat e ndryshme të vendosjes së shqiptarëve në Belgjikë.
Në vitet ‘60, mbërritën edhe dy grupe të tjera shqiptarësh. Emigrimi turk në Belgjikë përfshin edhe atë të shqiptarëve. Sepse, në fillim të viteve ‘50, në mes të Turqisë dhe Jugosllavisë u nënshkrua një traktat i cili u lejon “turqve” të Jugosllavisë, kryesisht nga krahina e Kosovës, të emigrojnë. Një numër i caktuar shqiptarësh do të deklarohen turq që të mund të largohen. Prandaj ata do t’i bashkohen valës së emigrimit turk që po vendoset në Evropën Perëndimore. Grupi tjetër do të përbëhet nga shqiptarë nga Jugosllavia (Kosova, Maqedonia, Serbia dhe Mali i Zi). Këto janë pjesë e lëvizjes jugosllave të emigracionit të gjysmës së dytë të viteve 1960. Për shumë prej tyre, Belgjika do të jetë një vend tranzicioni për Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Sa i përket Kosovës, nga gjysma e dytë e viteve 1960, numri i njerëzve që largoheshin nga Kosova u përshpejtua pasi përpjekjet për industrializim përpiqeshin të përktheheshin në një përmirësim të standardit të jetesës në këtë krahinë të varfër. Krahas këtyre formave të emigrimit të punëtorëve, disa kishin arsye politike që dëshironin të largoheshin nga Kosova në fund të viteve 1960 për shkak të pjesëmarrjes në lëvizjen studentore (1968), e cila kërkonte autonomi për këtë krahinë. Këta kosovarë preferuan të largoheshin nga vendi për t’i shpëtuar represionit të regjimit komunist jugosllav. Ata po shkojnë drejt vendeve perëndimore. Vala e emigracionit shqiptar në vitet 1960 dhe 1970 ishte rezultat i shkaqeve ekonomike dhe politike.
Në dekadën e viteve 1970, dhe në dekadën 1980, ishin shqiptarët e Kosovës dhe Republikës së Maqedonisë ata që emigruan masivisht. Shtypja brutale e demonstratave studentore të vitit 1981, e cila i shtohet pasojave të krizës së rëndë ekonomike që përjetoi Jugosllavia gjatë kësaj dekade, është shkas për këtë valë emigracioni.
Ata organizohen shumë shpejt. Mund të përmendim shoqatën “Idriz Seferi” e cila bashkon njerëz të afërt me idetë e propaganduara nga Shqipëria komuniste dhe që do të cilësohen në komunitetin shqiptar të Belgjikës si “enverista”. Shoqata “Përparimi”, e organizuar kryesisht nga vitet 1980, bën bashkë shqiptarët e ish-Jugosllavisë, të cilët do t’i kualifikojmë si të moderuar. Fillimisht, objektivi i saj ishte ta bënte Kosovën republikë brenda Jugosllavisë. Kjo shoqatë është e përqendruar kryesisht në aktivitete sportive (futboll). Takimet sportive lejonin tubime gjatë të cilave diskutohej politika. Në vitin 1987 u krijua shoqata me emrin “Anton Çeta”. Synimet e kësaj shoqate dhe të shumicës dërrmuese të kosovarëve mund të përmblidhen në formulën: “Demokracia dhe pavarësia e Kosovës”. Kjo shoqatë do të organizojë demonstrata dhe lëvizje mobilizuese, duke bashkuar të gjitha tendencat, për çështjen kosovare dhe këtë duke organizuar në të njëjtën kohë kurse shqipe ose duke u përpjekur të promovojë kulturën shqiptare. Në fund, duhet theksuar se Enver Hadri, i cili në Bruksel drejtonte “Komitetin për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut në Kosovë”, i krijuar në vitin 1984, u vra më 25 shkurt 1990 në të njëjtin qytet. Ky kapitull tragjik i luftës së kosovarëve e shënon Belgjikën edhe më fort në historinë e shqiptarëve.
Në fillim të viteve 1990, rënia e Murit të Berlinit çoi në hapjen e Shqipërisë dhe luftërat në ish-Jugosllavi, duke çuar në ardhjen masive të shqiptarëve nga këto dy vende në Belgjikë. Por sidomos gjatë viteve 1980 dhe 1990, emigracioni i shqiptarëve nga ish-Jugosllavia pësoi një rritje të ndjeshme. Shqiptarët nga ish-Jugosllavia dhe në veçanti nga Kosova, po ikin nga lufta dhe kanë frikë se do të rekrutohen në një krahinë që ishte më e varfra në Jugosllavi dhe me shkallë të lartë të papunësisë, pas heqjes graduale, ndërmjet viteve 1989 dhe 1990, të statusit të provincës autonome dhe ekonomike. Duke përfituar nga hapja e kufijve me Shqipërinë, shqiptarët nga Kosova dhe Maqedonia do ta kalojnë vendin me shpresën për të arritur në Evropën Perëndimore. Një valë e dytë e refugjatëve mbërriti në Evropën Perëndimore në vitin 1999, pasi bombardimet e NATO-s në Jugosllavi i dhanë fund goditjes nga forcat paraushtarake dhe policore në Kosovë.[4]
Numri i tyre, i vlerësuar në më shumë se 50,000 njerëz, karakterizohet, si shqiptarët e tjerë, integrim fleksibël dhe i shpejtë në shoqërinë belge. Kosovarët kanë krijuar organizata të ndryshme jofitimprurëse (“F.C. Kosova”, klub i futbollit në Bruksel, si dhe “Dora Dorës” në Huy, krijuar nga Hamide Canolli e cila mori gradën “Chevalier du Mérite Wallon”, më 17 shtator 2022) të natyrës sportive ose sociale, të cilat janë zhvilluar ndër vite. Ata kanë evoluar nga një mjedis vetëm shqipfolës në integrimin në shoqërinë pritëse dhe një hapje ndaj komponentëve të ndryshëm të saj për t’u integruar në këtë shoqëri.
Shqiptarët e Shqipërisë të privuar nga liria për 45 vjet dhe të ardhur nga vendi më i varfër i Evropës, të etur, si anëtarët e tjerë të vendeve ish-komuniste, për “liri dhe pasuri”, vendosen në Belgjikë në një mënyrë që vazhdon valë pas vale në një rrjedhë të vazhdueshme që nga viti 1991.
III. “Jehona e Shqipes”[5]: program radiofonik, zëri dhe dritarja e shqiptarëve nga Brukseli[6]
Të evokosh historinë e programit radiofonik Jehona e Shqipes, i transmetuar që nga viti 1986[7] në Bruksel në programet e radios belge Radio Panik, do të thotë të evokosh një institucion që ka luajtur një rol të madh në përhapjen e ideve politike të shqiptarëve dhe në transmetimin e kulturës shqiptare në përgjithësi dhe të atyre të Belgjikës në veçanti[8].
Pikërisht me iniciativën e Sakip Skepit, financier, i lindur në Shqipëri, i cili u arratis bashkë me familje në Shkup para se të emigronte në Belgjikë, mbledhja themeluese e këtij programi u zhvillua më 1 shkurt 1986 në shtëpinë e Ali Islamajt në Schaerbeek (komunë në Bruksel). Ishte Sakip Skepi ai që i bëri të gjitha formalitetet administrative të nevojshme që ky program të transmetohej për herë të parë të dielën, më 23 shkurt 1986. Atë ditë ai bëri bashkë personalitete të komunitetit shqiptar, shumë të kulturuar, të arsimuar dhe të përkushtuar me kapacitete të ndryshme e te larta, në debatin publik për çështjen dhe kulturën shqiptare. Janë Ydriz Basha, Durak Duraku, Ali Islamaj, Avni Islamaj, Naim Lika dhe Gani Sheta që janë bashkuar për ta bërë të dëgjuar zërin e shqiptarëve në Belgjikë. Kësaj bërthame themeluese i shtohet edhe prezenca, që nga transmetimi i parë, i Kimete Mitrovica Bashës dhe në transmetimet në vijim të Shqipe Bytyqit. Që nga viti 1986, ky program ka mundur të mirëpresë në Bruksel rreth njëzet bashkëpunëtorë dhe korrespondentë me prejardhje të ndryshme, sipas valëve të ndryshme të emigracionit shqiptar, duke i mundësuar atij t’u drejtohet këtyre audiencave të ndryshme shqiptare. Ndër të tjerë, këtu bëjnë: Ymer Abazi, Mahie Balaj, Ledja Canaj, Kolë Gjeloshaj Hysaj, Afrim Gjonbalaj, Qenan Kera, Ilir Likaj, Genti Metaj, Fatos Mahmutaj, Bedri Peposhi, Ilir Strazimiri dhe Elona Zhana.
Arsyet që çuan në krijimin e Jehona e Shqipes u prezantuan nga Ydriz Basha në transmetimin e parë. Theksohet se kjo është një iniciativë e refugjatëve të rinj politikë shqiptarë të vendosur në Belgjikë, të cilët mendonin se ishte urgjente që zëri i shqiptarëve të dëgjohej për çështjen kombëtare nga pikëpamja politike, sociale dhe kulturore. Është një mënyrë që imigracioni politik shqiptar të kontribuojë, në mënyrë të pavarur, në sfidën kombëtare të vendosjes së demokracisë në Shqipëri dhe në përkthimin e luftës së shqiptarëve të Jugosllavisë në kërkimin e njohjes së të drejtave të tyre në kundërshtim ndaj Beogradit. Këto mund të arrihen vetëm me përpjekjen e përbashkët dhe konstruktive të shqiptarëve. Pikërisht për të pasqyruar këtë qasje, programi natyrshëm mori emrin Jehona e Shqipes. Fundja i përgjigjet mungesës, pasi nëse komunitetet e tjera të themeluara në Belgjikë (italiane, greke, etj.) kishin programe televizive apo radiofonike të destinuara për anëtarët e tyre, kjo ende nuk vlente për shqiptarët.
Është nxitur nga dëshira për të demonstruar aftësinë e anëtarëve të diasporës antikomuniste për të qenë në gjendje të strukturohen sepse programi është ndërtuar mbi dy shtylla. E para është çështja kombëtare, siç e kemi përshkruar, dhe e dyta për të sjellë në vëmendjen e anëtarëve të komunitetit shqiptar informacione të përgjithshme dhe praktike në gjuhën shqipe. Në atë kohë, shumë njerëz që erdhën në vitet 1960 nuk zotëronin mjaftueshëm gjuhën frënge. Kjo nismë shënon një ndarje brezash. Deri në këtë periudhë, iniciativat politike kryheshin brenda partive të ndryshme politike shqiptare dhe kryesisht nga brezi i mëparshëm. Themeluesit e radios këmbëngulin për të shënuar pavarësinë e tyre nga partitë politike shqiptare në Belgjikë.
Kohëzgjatja prej dy orësh ishte e qëndrueshme që nga fillimi. Pjesa më e madhe i është kushtuar muzikës. Orari i pasdites do të favorizohet për të mundësuar komunikimin e rezultateve të futbollit të kampionatit belg. Sporti është një pasion i përbashkët për të rinjtë shqiptarë të këtij brezi dhe ka kontribuar në integrimin e shqiptarëve në Belgjikë. Mënyra e strukturimit të “Albelgët/Albelges” kryhej rreth organizatave të kulturës apo aktiviteteve sportive. Që në fillim, përmbajtja i kushtohet, nga njëra anë, mobilizimit politik lidhur me situatën në zonën e trojeve shqiptare, nëpërmjet përkthimit dhe shpërndarjes së artikujve të botuar në gazetat perëndimore duke pasur si subjekt Shqipërinë, Kosovën dhe shqiptarët e diasporës, duke realizuar intervista me personalitete shqiptare apo belge, dhe nga ana tjetër, kronika me temë kulturën, prezantimin dhe shpjegimin e legjislacionit belg në çështjet civile dhe tregtare, mjekësinë, lajmet politike belge dhe ndërkombëtare.
Në vitet 1980 dhe në fillim të viteve 1990, kur nuk kishte ambasadë shqiptare në Belgjikë, transmetimi në radio ishte pika e kontaktit për botën shqipfolëse. Mbetet një pikë referimi për gazetarët[9], organizatat humanitare, kineastët dhe të gjithë ata që dëshirojnë të dinë më shumë për shqiptarët, për të realizuar projekte me temën e shqiptarëve dhe mbi të gjitha për të kuptuar zhvillimet politike dhe sociale në vendet e zonës së banimit. Ndër projektet e ndryshme në të cilat marrin pjesë menaxherët dhe disa dëgjues të radios, mund të përmendim filmin francez “Avril Brisé” i frymëzuar nga romani i Ismail Kadaresë, me regji të Liria Bégéja dhe prodhuar ndër të tjera nga Frédérique Mitterrand, i cili u shfaq në kinema në vitin 1987, në Francë. Gjatë fundit të regjimit komunist dhe hapjes së kufijve, Sakip Skepi shoqëroi shumë gazetarë belgë dhe misione humanitare në Shqipëri. Programe të veçanta iu kushtuan konfliktit të vitit 1997 në Shqipëri pas falimentimit të kompanive financiare piramidale, si dhe luftës në Kosovë gjatë vitit 1999. Fundja ato sigurojnë edhe promovimin e ngjarjeve apo veprave kulturore ku përfshihen shqipfolësit.
Jehona e Shqipes, që promovon kulturën shqiptare dhe përcjell evolucionin e shoqërisë shqiptare dhe pjesëtarëve të diasporës, është një element përbërës i “Albelges”, dhe për rrjedhojë në imazhet e tyre, midis traditës dhe modernitetit, ndërsa jetojnë në Belgjikë, ata janë të lidhur me vendet e origjinës. Radioja, aktualisht ende nën drejtimin e Sakip Skepit, është e vetmja platformë mediatike në Belgjikë, dhe ndoshta në Evropën Perëndimore, e themeluar nga të rinj shqiptarë që janë rritur në vendin pritës që u kanë dhënë të gjithë shqiptarëve një zë të pavarur që nga viti 1986.
IV. Intelektuali, modeli dhe zëdhënësi: Ydriz Basha
Kontributet e Ydriz Bashës në Jehona e Shqipes u fokusuan në situatën e shqiptarëve në Ballkan dhe në politikën ndërkombëtare. Duke analizuar rolin e tij brenda komunitetit shqiptar, dhe si rrjedhim arsyet pse ai u thirr për t’iu bashkuar ekipit themelues, ne mund të përcaktojmë, sipas mendimit tonë, pesë kontribute apo role kryesore që mbivendosen dhe mblidhen, duke e bërë Ydriz Bashën një nga të paktët emigrantë për t’u bërë ambasador shqiptar në vendin ku kishte gjetur strehim. Kujtojmë se vendlindja e tij është Novosej. Ai, pas vdekjes (2015), do të marrë Urdhrin e Skënderbeut me vendim të Presidentit të Republikës së Shqipërisë, Bujar Nishani.
a. Besueshmëria: dy nivele
Para së gjithash, Ydriz Basha, më 1979, kishte botuar në të përditshmen franceze, të famshme botërore, Le Monde[10], dhe ishte kërkuar edhe nga media belge. Ai e sjell në radio njohjen dhe shikueshmërinë e tij. Si më i njohuri ndër përfaqësuesit e ish-emigracionit shqiptar në Belgjikë, Basha që në fillim ishte pjesë e projektit. Ai e sjell përvojën e tij mediatike si mysafir i rregullt i shtypit të shkruar dhe kanaleve televizive.
Pastaj, cilësi dhe seriozitet. Nënvizohet jo vetëm eksperienca e tij, por edhe profesionalizmi i tij duke evokuar dëshminë e Sakip Skepit, i cili pohon se Ydriz Basha i përgatiste gjithmonë me kujdes ndërhyrjet e tij me shkrim kur fliste në radio. Të mos harrojmë se në atë kohë pak shqiptarë në diasporë kishin arsim universitar, veçanërisht në shkencat humane, dhe mund të shpreheshin në kushte të barabarta me politikanët apo gazetarët me përvojë. Me fjalë të tjera, qoftë për radio shoqëruese, qoftë për media të rëndësishme kombëtare apo ndërkombëtare belge, ai ka treguar gjithmonë të njëjtin seriozitet.
b. Vazhdimësia e angazhimit të tij
Qoftë situata në Shqipëri apo Kosovë, ai mundi të paraqiste argumentet e duhura për të folur për “çështjen shqiptare” para një auditori perëndimor. Këto argumente ai i prezantoi edhe me dëgjuesit e radios. Gjë që ishte një vlerë e shtuar për dëgjuesit shqiptarë.
Prandaj ai kishte rolin e kolumnistit me përvojë dhe njohësit të rrjeteve dhe institucioneve evropiane dhe globale, të cilat pakkush i zotëronte në atë kohë. Në praninë e tij në radio i takonte të vazhdonte mobilizimin me mjete të tjera.
c. Roli i tranzicionit: Urë
Ai informoi dëgjuesit shqiptarë se si mediat francezefolëse dhe anglishtfolëse flasin për Kosovën dhe Shqipërinë. Të mos harrojmë se po flasim për një kohë, mesi i viteve 1980, kur qasja në informacion, përveç asaj lokale, ishte e vështirë.
d. Ndërtuesit e strukturave
Në të vërtetë, temat që ai i mbuloi dhe mënyra se si e bëri këtë janë po ato që gazetarët e radios vazhdojnë të ndjekin. Vitin e parë ai ishte i pranishëm çdo javë, pastaj rregullisht në ngjarje të rëndësishme që shënuan historinë e shqiptarëve, gjatë demonstratave në Bruksel para Bashkimit Evropian dhe NATO-s. Qasja e tij metodologjike ka mbetur. Kjo është trashëgimia e gjatë që ai ia lë Sakip Skepit dhe kolumnistëve që e kanë shoqëruar prej mbi 37 vitesh.
e. Imazhi i shqiptarëve – “Role modele”
Mund të duket paradoksale të flitet për imazhin në radio, por perceptimi i shqiptarëve nuk do të jetë më i njëjtë për belgët – Ydriz Basha ishte vërtet përfaqësuesi i tyre. Pastaj, sepse ka qenë çift me zonjën Mitrovica Basha, gruan e tij. Ajo ishte shumë aktive dhe kishte të njëjtin angazhim me qasje të ndryshme, por po aq të forta. Në një kohë kur femrat nuk ishin shumë të pranishme në sferën publike, ajo i dërgoi një mesazh shqiptarëve, po aq sa edhe një imazh të fortë pozitiv për shqiptarët brenda shoqërisë belge. Kjo ndihmoi që mesazhi i tyre të dëgjohej më mirë, veçanërisht pasi ajo ishte me kulturë anglishtfolëse. Nuk ishte një strategji nga ana e tyre, dhe ndoshta edhe nuk e kuptuan, por ndikimi ishte real dhe i fortë.
V. Përfundim i përgjithshëm
Siç e pamë, një nga karakteristikat e emigracionit shqiptar nga Belgjika “Albelgët – Albelges”, pavarësisht prejardhjes së anëtarëve që e përbëjnë, ishte politizimi i tij, veçanërisht deri në vitet 1990. Belgjika është konsideruar nga Jugosllavia dhe Shqipëria si një nga vendet kryesore pritëse të diasporës, ndër më virulentet ndaj këtyre dy regjimeve të përmendura, para apo pas vitit 1989.
Duhet theksuar gjithashtu se në Belgjikë nuk ekziston asnjë organ i vetëm përfaqësues i shqiptarëve. Kështu janë shfaqur forma të ndryshme mobilizimi dhe iniciativash për të dëgjuar zërin e shqiptarëve. Të pamësuar të strukturohen ndryshe nga baza fetare dhe partitë politike tradicionale, një brez i ri nga diaspora po merr iniciativa që i korrespondojnë vendit ku ata jetojnë, në Belgjikë. Pikërisht në këtë kontekst duhen kuptuar edhe angazhimet e Ydriz Bashës dhe Sakip Skepit. Basha ishte i pari që i ofroi një fytyrë diasporës shqiptare, si dhe shtytësi dhe katalizatori i shumë nismave. Kjo vlen edhe për programin radiofonik Jehona e Shqipes, vuri përvojën e tij në shërbim të një projekti të përbashkët nga i cili kanë përfituar të gjithë shqipfolësit që kanë ardhur në Belgjikë që nga vitet ‘50.
Jehona e Shqipes është platforma e parë në historinë e “Albelgët – Albelges” që promovon kulturën shqiptare. Ajo kontribuoi në këtë drejtim, ndërkohë që prania e shqiptarëve në Belgjikë daton 30 vjet para krijimit të programit radiofonik (1986), për t’i mundësuar brezit të ri të shqiptarëve të aktivizohet në promovimin dhe ruajtjen e kulturës së të parëve të tyre, të ndërgjegjësohen dhe të përfshihen në problemet kryesore politike dhe historike të shqiptarëve, për t’i dhënë zë dhe për të promovuar një imazh pozitiv e shqiptarëve.
[1] F. Slatina “Shqiptarët e Belgjikës”, ed. Maluka, Tiranë 2020, f. 416; “Les Albanais de Belgique. 60 ans d’une immigration diversifiée”, Agenda Interculturel, n°343, Bruxelles, novembre 2018. p. 28; H. Vandecandelaere: “Les Albanais” in “Bruxelles. Un voyage à travers le monde”, ed. Academic & Scientific Publishers, Bruxelles, 2013 p 389-398; K. Gjeloshaj « Një përmbledhje mbi praninë shqiptare ne Belgjikë », Workshop on the National Strategy for Migration, ed. International Organization for Migration, Tirana, Septembre 2005, f. 141-148; “Quoi l’Albanité”, Agenda Interculturel, n°228, Bruxelles, décembre 2004.p. 35.
[2] C. Dethine :” Un peu d’Albanie en terre andennaise. Voici 60 ans, 400 Albanais foulaient le quai de la gare d’Andenne. Une plaque marque désormais ce cap vers la liberté. “ in L’ Avenir, 22 septembre 2016. https://www.lavenir.net/regions/namur/andenne/2016/09/22/un-peu-dalbanie-en-terre-andennaise-PCF6WDYYJZBTZLE5ZXWLTK2R4M/.
[3] K. Gjeloshaj, « Les albelges de Skarbek » in Migrations Magazine, Bruxelles, n°11, automne 2013, p.28-29.
[4] Për një periudhë më të fundit, K. Gjeloshaj Hysaj: « Kosovo : l’émigration, compte tenu de la situation, se poursuit », in Revue Outre-Terre, Paris, n° 52, 2017/3.
[5] Prezantimi i programit në faqen zyrtare të Radio Panik ku mbahet programi: https://www.radiopanik.org/emissions/jehona/
[6] “Te dielave Brukseli flet Shqip”, e martë, 3 korrik 2018, Tiranapost, «https://tiranapost.al/sakip-skepi-si-e-bera-brukselin-te-flase-shqip-per-32-vjet
[7] J. Kote: “37 vite të Jehona e Shqipes në Bruksel!”, më 23 shkurt 2023, http://gazetashqiptare.al/2023/02/23/37-vite-te-jehona-e-shqipes-ne-bruksel/
[8] A. Muka: “70 radio shqip në 70 vite, 1938-2008”,ed. ABC media center, Tiranë, 2008
[9] P. Martin: “Il faudra du temps pour oublier les meurtres, les massacres et les viols” in Le Soir, 11 juin 1999; T. Fiorilli et E. Van Velthem: “Albanie: trente étages, quatre à quatre. Bruxelles écoute Echo des aigles FM” in Le Soir, 25 mai 1996
[10] Ydriz Basha i Novosejt « Les aigles volent bas » in Le Monde, le 30 Novembre 1979